تلفات و ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی سال‌هاست که دغدغه برخی از محققان، اقتصاددانان و سازمان‌هایی که برای کاهش گرسنگی در جهان تلاش می‌کنند، شده است.
تصور این که در سال ۲۰۲۲ میلادی حدود ۶۹۰ تا ۷۸۰ میلیون نفر از جمعیت جهان گرسنه مانده‌اند، دل هر کسی را به درد می‌آورد، حالا منابع مالی، یارانه‌های دولتی، منابع آب و خاک، زمان و انرژی که با تلفات و ضایعات مواد غذایی بر باد می‌رود به جای خود. سری به آمارها که بزنیم دلیل این نگرانی‌ها را بهتر می‌فهمیم. برخی آمارها می‌گویند ضایعات مواد غذایی سالانه به یک تریلیون دلار در جهان می‌رسد که غذای کافی برای بیش از ۱۵۰ میلیون نفر است. اما ایران هم از گزند تلفات و ضایعات محصولات کشاورزی و غذایی و ضرر و زیان‌های مالی و غیر مالی ناشی از آن، دور نمانده؛ هر چند که آمار دقیق و رسمی در این باره انتشار نیافته است. برای آگاهی بیشتر از دلایل تلفات و ضایعات محصولات کشاورزی و مواد غذایی به ویژه در ایران و راه‌های پیشگیری از آن فرصتی بدست آمد تا با علی‌اکبر باغستانی مدیر گروه پژوهشی برنامه‌ریزی، راهبردی کشاورزی و امنیت غذایی گفت و گویی انجام دهیم. وی معتقد است هدررفت مواد غذایی از مرحله تولید تا خرده‌فروشی و سفره مردم علاوه بر دلایل مدیریتی و فناوری به عواملی همچون تغییر فصل، بی‌ثباتی قیمت مواد غذایی و نگرانی از کمبود و رویدادهایی مانند مناسبت‌های ملی، مذهبی که موجب خرید بیش از نیاز خانواده‌ها و فشار تقاضا می‌شود، مربوط است. باغستانی در عین حال می‌گوید: کاهش تلفات و ضایعات محصولات کشاورزی، فرصتی برای کشورها فراهم می‌کند تا نهاده‌های تولید و زمین را حفظ و به پایداری تولید غذا در سطح جهان کمک کنند. متن کامل گفت و گو در پی می‌آید:
– اجازه دهید نخستین پرسش را درباره آمار هدررفت محصولات کشاورزی و مواد غذایی مطرح کنم. در ایران هدررفت مواد غذایی چقدر است و آیا تلفات رو به افزایش است یا کاهش؟
یکی از بزرگترین چالش‌ها در سطح جهان در مورد تلفات و ضایعات غذا مبحث آمار و اطلاعات است. آمارهایی هم که ارایه می‌شود برآوردی است و مطالعات علمی در جهان هنوز نتوانسته به آمار دقیقی در این زمینه برسد. با این حال آمارهای جهانی حاکی از آن است که ۱۷ تا ۲۵ درصد غذای جهان معادل حدود ۹۰۰ میلیون تن، هدر می‌رود. در کشورهایی با سطح درآمد بالاتر تا ۶۰ درصد این مقدار در مرحله خانوار به ضایعات تبدیل می‌شود. در ایران نیز به دلیل تفاوت زمانی و مکانی که سیستم توزیع و بازاررسانی مواد غذایی دارد و شرایط متفاوت در رویدادهای ملی و مذهبی نمی‌توان آمار دقیقی از تلفات و ضایعات مواد غذایی ارایه داد. البته انتظار می‌رود با توجه به افزایش قیمت غذا و نرخ تورم غذا و آشامیدنی، ضایعات مواد غذایی کاهش یافته باشد.
– اگر بخواهیم به همین برآوردها تکیه کنیم، سرانه ضایعات مواد غذایی در جهان و ایران چقدر است؟
در ایالات متحده در سال ۲۰۲۱ سرانه ضایعات مواد غذایی ۵۹ کیلوگرم به ازای هر نفر و در سایر کشورهای توسعه یافته سرانه ضایعات ۶۰ تا ۷۰ کیلوگرم برای هر نفر برآورد شده است. در همین سال سرانه ضایعات مواد غذایی کشورهایی با درآمد بالا مانند انگلستان، فرانسه، دانمارک و نروژ بیش از ۷۵ کیلوگرم برآورد شده است. اما آمارها نشان می دهد که تلفات محصولات کشاورزی در کشورهای توسعه یافته در مرحله تولید، فرآوری، توزیع و حمل و نقل تا خرده فروشی کمتر از میزان ضایعات مواد غذایی در مرحله مصرف است. سرانه ضایعات مواد غذایی در سال ۲۰۲۱ در کشورهای اسلامی بین ۸۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم برای هر نفر در سال برآورد شده است. نکته ای مهمی که می‌خواهم به آن اشاره کنم این است که میان تلفات و ضایعات مواد غذایی باید تمایز قایل شویم، زیرا ممکن است منجر به جهت‌گیری و تصمیم گیری نادرست از سوی برنامه‌ریزان و مسوولان شود. تلفات شامل هدررفت محصولات کشاورزی از لحظه تولید، برداشت، حمل و نقل، فرآوری، بسته‌بندی و توزیع می‌شود و ضایعات شامل مواد غذایی است که از مرحله خرده‌فروشی تا سفره مردم از چرخه مصرف خارج شده و هدر می‌رود. این تعریف کمک می‌کند که بدانیم تلفات و ضایعات هر یک، بیشتر تحت تاثیر چه عواملی است.
– از بُعد اقتصادی کدام مخرب‌تر است؟
هر دو مخربند. وقتی محصولات کشاورزی و مواد غذایی تلف و ضایع می‌شوند در واقع منابع و نهاده‌هایی که صرف تولید محصول و خرید مواد غذایی شده، هدر می‌رود، ضمن آن که بخشی از درآمد تولید کنندگان هم از دست می‌رود و هزینه‌هایی نیز به خانواده‌ها تحمیل می‌شود. از طرفی انباشت زباله‌های ناشی از ضایعات غذا، آلودگی خاک و آب را به همراه دارد و به تنوع زیستی آسیب می‌زند و موجب انتشار گازهای گلخانه‌ای نیز می‌شود.
– به نظر می‌رسد افزایش جمعیت و محدودیت منابع تولید، نگرانی‌هایی را برای تامین امنیت غذایی و رفع گرسنگی بخشی از مردم جهان بوجود آورده و موجب شده کاهش تلفات و ضایعات مواد غذایی به عنوان یک راه‌حل جدی مطرح شود.
یکی از چالش‌های جهان به صفر رساندن گرسنگی است. برآوردهای سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد(FAO) نشان می‌دهد تا سال ۲۰۳۰ همچنان ۵۷۵ میلیون نفر در جهان در فقر شدید زندگی خواهند کرد و به رغم تمام تلاش‌هایی که طی یک دهه گذشته انجام شده، تقریبا نرخ گرسنگی ثابت مانده است. برای به صفر رساندن گرسنگی در جهان ناچاریم در مقیاس جهانی، تولید غذا را افزایش دهیم و برای آن نیاز است نهاده‌های بیشتری مصرف شود و زمین‌های بیشتری زیر کشت برود و یا با افزایش ضریب نفوذ و فناوری و بکارگیری روش‌های نوین، میزان تلفات و ضایعات محصولات کشاورزی کاهش یابد. البته کاهش تلفات و ضایعات محصولات کشاورزی تنها به معنای غذا دادن به مردم گرسنه جهان نیست بلکه کاهش تلفات و ضایعات، فرصتی برای کشورها فراهم می‌کند تا نهاده‌های تولید و زمین را حفظ و به پایداری تولید غذا در سطح جهان کمک کنند.
– با این توضیح، موضوع صرفه‌جویی در مصرف نهاده‌ها هم مد نظر است؟
همین‌طوره، با کاهش تلفات و ضایعات محصولات کشاورزی علاوه بر کاهش گرسنگان و امکان تغذیه کافی، هم در مصرف آب و خاک و نهاده‌هایی مانند کود شیمیایی صرفه‌جویی خواهیم کرد و فشار کمتری به منابع پایه تولید و تنوع زیستی می‌آید و هم پسماندها و زباله‌های کمتری ایجاد می‌کنیم. یکی از مهمترین عوامل تولید و انتشار گازهای گلخانه‌ای که منجر به گرم شدن کره زمین و تغییر اقلیم می‌شود، وجود پسماندها و زباله‌های غذایی است. امروزه تبعات ناشی از تغییر اقلیم، جهان را درگیر خود کرده است، از این بُعد، اهمیت کاهش ضایعات مواد غذایی بیشتر می‌شود.
– میزان تولید گازهای گلخانه‌ای از پسماند و زباله‌های مواد غذایی چقدر برآورد می‌شود؟
برآوردهای وزارت کشاورزی ایالات متحده نشان می‌دهد نزدیک به ۱۷۰ میلیون تن معادل گاز دی اکسید کربن و گازهای گلخانه‌ای از بقایا و ضایعات مواد غذایی تنها در این کشور تولید می‌شود. در جهان نیز به طور متوسط هر کیلوگرم ضایعات مواد غذایی معادل ۲.۵ کیلوگرم گاز دی اکسید کربن در جو آزاد می‌کند. انتشار گازهای گلخانه‌ای از زباله‌ها به طور عمده مربوط به مواد غذایی هستند که تخمیر می‌شوند.
– دلایل عمده تلفات و ضایعات محصولات کشاورزی و غذایی در کشور چیست؟
عمده‌ترین دلایل تلفات محصولات کشاورزی به ضعف عملیات و اقداماتی که هنگام کاشت، داشت، برداشت و پس از برداشت انجام می‌شود، برمی‌گردد. استفاده از روش‌ها و تکنولوژی نامناسب برداشت و فرآوری و آسیب‌هایی که در این مرحله به محصول و میوه‌ها وارد می‌شود، نبود تجهیزات کافی مانند سردخانه‌ها، انبارهای استاندارد و وسایل حمل و نقل استاندارد همگی موجب می‌شود بخشی از محصول در مسیر از دست برود. البته بروز تلفات تنها مربوط به دلایل مدیریتی و نبود فناوری‌های روز نیست. گاهی تغییرات فصلی، افزایش قیمت و کاهش قدرت خرید مصرف کننده موجب می‌شود محصول، داخل فروشگاه‌ها بماند و ضایع شود. در ایام تعطیلات و رویدادهایی مانند مناسبت‌های ملی و مذهبی و افزایش مصرف محصولات غذایی در این دوران، نگران‌هایی را بابت کمبود مواد غذایی به وجود می‌آورد و از این رو مردم بیش از نیاز خود، خرید می‌کنند و بخشی از محصولات غذایی بر اثر عدم مصرف به موقع از بین می‌رود. ارزان بودن قیمت محصولات می‌تواند از دیگر عوامل ضایعات مواد غذایی باشد. از سوی دیگر پرداخت یارانه زیاد به برخی محصولات، این سیگنال نادرست را به مصرف کننده می‌دهد که در کشور فراوانی تولید است. وقتی محصولات غذایی ارزان باشد و مصرف کننده متوجه ارزش آن نشود، فکر می‌کند در صورت ضایع شدن آن می‌تواند سریع محصول تازه‌ای را جایگزین کند و بنابراین از محصولات به خوبی نگهداری نمی‌کنند.
– عدم شکل‌گیری زنجیره ارزش چه نقشی در تلفات محصولات کشاورزی دارد؟
یکی از دلایل شکل‌گیری تلفات محصولات کشاورزی، ناکارآمد بودن یا نارسا بودن زنجیره ارزش است. برای مثال اگر کانون تولید یک محصول در یک منطقه و صنایع تبدیلی و تکمیلی و واحدهای بسته‌بندی آن در منطقه دیگری باشد، وجود همین فاصله و جابجایی محصول میان دو منطقه می‌تواند منجر به تلفات محصولات شود. ضعف در وجود ناوگان سرد حمل و نقل محصولات خام گیاهی یکی دیگر از مثال‌هایی است که تلفات بیشتری را سبب می‌شود. توجه به حلقه‌های زنجیره ارزش و پیوندهای پسین و پیشین بر میزان موفقیت زنجیره ارزش تاثیر زیادی دارد.
– مهمترین اقدامات برای کاهش تلفات که به گفته شما شامل مرحله تولید تا خرده‌فروشی می‌شود کدامند؟
افزایش ضریب نفوذ دانش و فناوری در زنجیره تولید تا تامین محصولات کشاورزی و غذایی در این زمینه کمک کننده است. اگر آگاهی کشاورزان درباره مدیریت و روش‌های مناسب برداشت و نگهداری اولیه محصولات را ارتقا دهیم و اگر ضریب مکانیزاسیون و فناوری‌های نوین و هوشمند را در مرحله برداشت، انتقال و جابجایی محصول افزایش یابد، این موارد می‌تواند به کاهش تلفات کمک کند. علاوه بر این، استفاده از ناوگان حمل و نقل تخصصی محصولات کشاورزی و ایجاد زنجیره سرد در آن برای انتقال و نگهداری محصولات و استفاده از سردخانه‌های مجهز، انبارداری هوشمند و انبارهای سرد و استاندارد برای محصولات زراعی، باغی، دام، طیور و آبزیان کاهش تلفات را به دنبال خواهد داشت. اما در مقیاس کلان‌تر باید برای مکان‌یابی و مدرن‌سازی صنایع تبدیلی و غذایی در کشور برنامه‌ریزی کرد.
– برای کاهش ضایعات چه پیشنهادهایی ارایه می‌دهید؟
در این مرحله ما احتیاج داریم بر عادت و ترجیحات مصرف کننده اثر بگذاریم و آگاهی آنان را افزایش دهیم تا از روش‌های مناسب نگهداری، استفاده کنند و متناسب با نیاز خانواده خود، محصولات کشاورزی و غذایی خریداری کنند، ضمن آن که متوجه باشند کاهش ضایعات به نوعی سبب پس‌انداز برای آن‌ها است.
– به نظر می‌رسد در این مرحله فقط افزایش آگاهی مصرف کننده کارساز نیست بلکه ثبات قیمت محصولات هم در ترجیح خرید مصرف کننده اهمیت دارد؟
ثبات قیمت‌ها به معنی حداقل‌سازی نوسان قیمت در کوتاه مدت و جلوگیری از جهش‌های قیمتی، به میزان زیادی بر انتظارات مصرف کننده تاثیر دارد، از این رو علاوه بر دسترسی آسان مردم به غذا باید به ثبات قیمت محصولات غذایی کمک کرد تا مصرف کننده مازاد بر نیاز خود را خرید و ذخیره‌سازی نکند.